سخن مطهر

عاشورا، تبلور عزت و کرامت انسان

بخش نهم

 خاستگاه کرامت انسان

#شفیعی_مطهر

یکی از نکات کلیدی که باید در کرامت انسان بدان پرداخته گردد،این است که منشأ و خاستگاه کرامت انسان کدام است؟ آیا انسان بما هو انسان خود منشأ کرامت خویشتن است؟ یا این که منشأ کرامت انسان به جعل و اعطای کسی درخارج از وجود انسان وابسته است؟
پاسخ خداباوران و مؤمنان به این پرسش کاملاً روشن است و آنان مبدأ و منشأ این کرامت را خدا می دانند. قرآن کریم در آیه 70 سوره اسراء به صراحت کرامت بنی آدم را به خداوند نسبت می دهد و مفسران و قرآن پژوهان،همگی به تبیین راز کرامت انسان در قرآن پرداخته اند؛ اگر چه در میان تفسیرپژوهان دیدگاه واحدی در رمز و راز کرامت انسان مشاهده نمی شود،اما دراین که منشأ این کرامت از جانب خداوند سبحان است، تردیدی ندارند.
نکته دیگراین که بسیاری از محققان با استناد به همین آیه شریفه کرامت انسان را به ذاتی ـ تکوینی و اکتسابی ـ ارزشی تقسیم نموده اند. اما ماده گرایان منشأ این کرامت را بر این استعدادهای عالی انسانی می دانند که به طور طبیعی همراه اوست؛ یعنی قوای عقلی و فکری،اراده آزاد و کمالات اخلاقی و توانایی های بسیار انسان، برخاسته از طبیعت اوست. موجودات دیگر در طبیعت فاقد چنین نیروها و استعدادهایی بوده و توان هماوردی و همدوشی با انسان را ندارند.
پس انسان موجود برتر طبیعت است و این همان حقیقت و کرامت ذاتی و طبیعی انسان است که کسی جز خود بشر نمی تواند آن را سلب یا مانع یا مزاحم
گردد. 

تجربه تاریخ بشرنیزنشان می دهد که اعتقاد به امتیازهای نژادی،قومی و زبانی و... همواره زمینه تسلط افراد و اقوام یا ملت ها بر افراد یا ملل دیگر شده و درنتیجه به نادیده گرفتن حیثیت انسانی آن ها و تجاوز به حقوق آن ها توسط انسان های مسلط انجامیده است.
اگرچه تدوین کنندگان اعلامیه حقوق بشر از استناد به خداوند به عنوان منشأ حقوق خودداری کردند و با این که نماینده هلند و برخی کشورهای اروپایی و غیراروپای که تلاش کردند تا در پیش نویس اعلامیه حقوق بشر، کرامت ذاتی انسان را به خداوند مستند کنند، اما به گفته مایکل فریمن، (michael freeman) آن ها احتمالاً به این دلیل که خداوند یک مفهوم ذاتاً اختلافی شده بود، به خداوند اشاره ای ننمودند و بدین سان رهیافتی ضد بنیادگرایی و در راستای فرضیه نفی خدا پیش گرفتند،آنان دراین باره از اندیشه ای پیروی کردند که منتسکیو سال ها پیش از تدوین اسناد حقوق بشر آن را پی ریزی نموده بود و درآن بدون ارائه دلایل استواری، مخالفت خود را برمبنا قرار گرفتن قوانین و مقررات مذهبی برای حقوق مدنی ابراز کرده بود. (نوبهار، 1384، ص 613)
تفاوت این دو رویکرد به منشأ کرامت انسان،هم در بعد نظر انسان شناسانه و هستی شناسانه مطرح است و هم در بعد عملی و کارکرد ضمانت اجرایی آن.

تدوین حقوق بشربا نگاه مادی گرایانه و بدون شناخت دقیق و عمیق انسان و بدون استناد آن به خداوند،بی تردید، ناقص و ناتوان خواهد بود. به تعبیر آیت الله جوادی آملی (بینش مادی که طبیعت را در مدار بسته مسیرافقی آن تفسیر می کند، هرگز به اوج عروج عمودی او نمی اندیشد.اگر بخواهد درباره علوم انسانی نظیرحقوق، اخلاق و سیاست تدبر نماید، محصولی جز ابتر و منقطع بودن نخواهد داشت و اگر کسی تمام حقیقت انسان را همان طبیعت او بداند و فطرت را چیزی غیر از جنبه طبیعی انسان نداند، بخش مهم و اصیل انسانیت را انکار کرده و در این حال حقوق آن به طور صحیح تدوین نخواهد شد. 

(جوادی آملی، 1386، ص 6-8) 

 در بعد رفتاری استناد کرامت انسان به باورهای دینی تأثیری بسزا در حفظ کرامت و به سامان شدن تعامل انسان ها خواهد داشت؛زیرا زمانی که اسلام به عنوان شریعتی آسمانی کرامت ذاتی انسان را فارغ از رنگ و نژاد و زبان و جنسیت و قومیت و... به رسمیت بشناسد و همه فرزندان آدم را صاحب ارزش و کرامت

بداند و رعایت حرمت و کرامت انسان ها را موجب وصول به کمال و قرب الهی بپذیرد؛خود را اسیر امتیازات ظاهری افراد نخواهد کرد و همه انسان ها را مورد احترام خویش قرار خواهد داد و حتی برای خویش نیز نسبت به دیگران برتری احساس نخواهد کرد؛ بلکه به طور قطع با این رویکرد در باور مبدأ و معاد،کمترین ستمی و ارتکاب جرمی را نسبت به دیگران روا نخواهد داشت تا به کرامت عندالله «إن أکرمکم عندالله أتقاکم»؛(حجرات، 13) دست یابد و در نزد خدای سبحان جای گیرد؛که 

«إن المتقین فی جناتٍ ونهر فی مقعد صدق عند ملیک مقتدر». (قمر، 54-55)
 
اگر همه تعالیم اخلاقی و حقوقی با عنایت به این اصل نظری و در سازگاری کامل با آن تنظیم شوند،هنگامی که بپذیریم انسان گوهری کریم و ارزشمند است، خواه ناخواه براین باور خواهیم بود که نه تنها آزادی،امنیت و... حق اویند، بلکه باید به گونه ای تفسیرو تنظیم شود که باکرامت وی سازگار باشند». 

(جوادی آملی، 1386، ص 162)

آیات فراوانی که بیانگراحترام به انسان های غیرمسلمان است، چون:

«لا ینهاکم الله عن الذین لم یقتلوکم فی الدّین»، (ممتحنه، 8)

 «ولا تجادلوا أهل الکتاب إلّا بالّتی هی أحسن»؛(عنکبوت، 46)

«و لا تسبوا الذین یدعون من دون الله»

نشان ازاهتمام اسلام به کرامت انسان دارد و باید از افراط و تفریط در تعامل با مسلمانان و مؤمنان و غیر مسلمانان پرهیزکرد. این بدان معنا نخواهد بود که همه انسان ها در همه حال برخوردار از کرامت اند، بلکه امکان دارد با ارتکاب خیانت یا جنایت برخود یا دیگران از شمول کرامت بی بهره شوند و با رفتارخود کرامت را ازخویشتن خویش سلب نمایند.

همان گونه که کرامت انسان اصل ثابت قرآنی است، باید با پویا نمودن فقه اسلام و پاسخ گویی به برخی شبهات، به دفاع از اصول قرآنی در قصاص و احکام حدود و دیات و ارث پرداخت؛چرا که این احکام،خود در راستای حفظ کرامت انسان بیان شده اند و با تبیین کارآمد احکام قطعی دین و فلسفه آن باور داشت که دین درعرصه اداره دنیا به سامان و برآمده از کرامت انسان ها از هر قشر و جنس و نژاد موفق است و لازمه این سخن این نخواهد بود که کرامت انسان مختص گروهی دین باور و خداخواه است، بلکه حفظ کرامت همه انسان ها برآمده از تعالیم اسلامی است و از سویی انسان ها می توانند با برخورداری از تقوی و تقویت ایمان و عمل صالح و پرهیز از اهانت به دیگران به جایگاه شایسته، وارستگان و رستگاران بار یابند.

ادامه دارد...

@amotahar