کدام « خود » بر ما فرمان می راند؟!
#شفیعی_مطهر
تِلکَ الدّارُ الاخِرَةُ نَجْعَلُها ِللَّذینَ لایُریدوُنَ عُلُوّاً فیِ الْاَرْضِ وَ لافَساداً وَ العاقِبَةُ لِلْمُتَّقینَ
ما این بهشت ابدی آخرت را برای آنان قرار دادیم که در زمین اراده علوّ و سرکشی ندارند و حُسن عاقبت ویژه پرواپیشگان است. (قصص، 83)
در
وجود هر انسان دو گونه «خود» در تکوین شخصیت او مشارکت دارند؛ یکی «خود
حقیقی» یا «خود ملکوتی» و دوم «خود پنداری و خیالی» یا «ناخود».
تکریم
شخصیت انسان و تلاش برای حفظ و ارتقای «عزّت نفس» او عاملی برای پرورش و
تقویت «خود حقیقی و ملکوتی» است. انسانی که خود واقعی خویش را می یابد و
کرامت آن را پاس می دارد، دریچه شخصیت خود را به روی همه کمالات اخلاقی و
انسانی و الهی می گشاید، و آن که خود پنداری یا حیوانی خویش را تجسّم شخصیت
خویش می یابد ، از دنیای غرور، خود خواهی و تکبّر سر در می آورد.
غریزه «حبّ ذات» یا «خود دوستی» اصیل ترین و ریشه دار ترین میل در نهاد هر
موجود به ویژه انسان است. این میل موجد و محور همه تلاش های انسان در همه
عرصه های هستی است؛ حتّی میل به کمال که خود پایه و مایة همه فعالیت های
انسان است، از مظاهر این میل می باشد. این تمایل طبیعتاً «لذایذ» را جذب، و
«آلام» را دفع می کند. انسانی که در مسیر خود سازی و تزکیه نفس گام
ننهاده، در همان مراحل حیوانی سیر می کند. همه عمر او جولان در میدان بین
«تغذیه» تا «تخلیه» است. او در همه مراحل هستی نه موجی می بیند و نه اوجی.
کمال مطلوب او در خوب خوردن، خوب پوشیدن، خوب شهوت راندن و خوب خوابیدن
است.
اما
انسانی که خود حقیقی و ملکوتی خویش را می یابد و در راه خود سازی مجاهده
می کند، در می یابد که دیگران نیز حقوقی دارند و او موظف و مکلّف به احترام
و پاس داشتن حقوق دیگران است.
امام خمینی (ره) می فرماید:
«خود خواهی منشأ همه مفاسد است.(1)»
و در جای دیگر می افزاید:
«همه
این گرفتاری هایی که برای بشر هست، از انانیّت انسان است. ما هرچه داریم و
هرچه برمابگذرد، از این حبّ نفس است، از این انانیت است. توجّه به خود
وقتی باشد، همه جهات خودم باشم، همه چیز را برای خودم بخواهم، همه گرفتاری
ها از این نقطه است. بالاترین ظلمت ها، ظلمت انانیّت است. چنانچه از این
ظلمت خارج نشویم، از این چاه خارج نشویم، از این انانیّت بیرون نرویم، از
این توجّه به خود و خود خواهی و این که دیگران را هیچ و خود را همه چیز می
دانیم، خارج نشویم، الهی نخواهیم شد… همه گرفتاری های ما و همه گرفتاری های
شما و همه گرفتاری های بشر سر همین جاست، نزاع سر خود خواهی است.(2)»
شکستن بت سخت است و شکستن بت واره های زنده بسیار سخت تر!
امام راحل (ره) بر اهمیت این بت شکنی تأکید می کند:
«تمام
فسادهایی که در عالم پیدا می شود، از خود خواهی پیدا می شود…. همه اش برمی
گردد به حبّ نفس و این بت، از همه بت ها بزرگ تر است و شکستنش هم از همه
مشکل تر است… اگر رهایش کنید، شما را به هلاکت می کشاند … درجه به درجه پیش
می برد تا آنجا که دین انسان را از دست انسان می گیرد.(3)»
بت شکستن سهل باشد نیک سهل
سهل دیدن نفس را جهل است جهل
این
شرک خفی و میل مخفی در صورت عدم درمان همچنان رشد می کند، تا انسان
ناخودآگاه آن را در جایگاه معبود می نشاند. خداوند متعال، رسول خود را
هشدار می دهد که:
«اَرَاَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ اِلهَهُ هَویهُ؟(4)»
ای رسول! آیا دیدی آن را که هوای نفسش را خدای خود قرار داد؟
پیامبر اکرم (ص) این نفس سرکش و توسن آتش را دشمن ترین دشمنان می دانند:
«اَعدی عَدوِّکَ نَفْسُکَ اَلّتی بَینَ جَنْبَیْکَ (5)»
دشمن ترین دشمن تو همان «خود»ی است که در میان دو پهلوی توست.
چه
بسیار سالکان رشاد و مدّعیان ارشاد که رهپویه های جهاد و اجتهاد را
گذرانده اند و در این وادی درمانده اند. «آنان که غنی ترند، محتاج تراند.»
آری، آنان که در عرصه آرزو و بر کام این عدو لگام زده اند و در میدان تزکیه
هم گام نهاده اند، در دریای «عُجب» زورقشان به گِل نشسته و قایقشان درهم
شکسته است. آری پهلوانان عرصة علم و نام آوران حیطة حلم چون مقام علمی و
مراتب فضل و کمال خود را بالاتر و بهتر از دیگران پنداشته اند، از فراز
فضایل اعمال به فرود رذایل آمال فرو افتاده اند:
امام علی (ع) برای آگاهی و بیداری این مرشدان مغرور و زاهدان کور چنین هشدار می دهند:
«ما اَری شَیْئاً اَضَرَّ بِقُلُبِ الرِّجالِ مِنْ خَفْقِِ النِّعالِ وَراءَ ظُهُورِ هِمْ.(6)»
برای دل های مردان چیزی زیانبارتر از صدای کفش هایی که از پشت سرشان بیاید، ندیدم.
او چو بیند خلق را سرمست خویش
در تکبّر می رود از دست خویش
هرکه را مردم سجودی می کنند
زهر اندر جان او می آکنند
چشم بردار از قبول و ردّ خلق
هر دو در راه خدا شد سدّ خلق
امام صادق (ع)، مشاهیر خود خواه و جویندگان جاه را به سختی هشدار می دهند:
«مَنْ تَعَصَّبَ اَوتَعُصُبَ لَهُ فَقَدْ خُلِعَ رِبقَة الایمانِ عَنْ عُنُقِهِ.(7)»
هرکس
تعصّب بورزد، یا برای او تعصّب بورزند (مرید متعصّب داشته باشد) محقّقاً
رشته ایمان از گردنش برداشته می شود. (از قلمرو ایمان بیرون می رود)
پاورقی ها
1- سرّ الصّلوة، ص68
2- تفسیر سوره حمد، جلسه دوم
3- بیانات امام در روز نیمه شعبان 1405
4- فرقان،43
5- بحار الانوار، ج70، ص64
6- تنبیه الخواطر، ص53
7- اصول کافی
گاه گویه های مطهر telegram.me/amotahar
