سخن مطهر

همبستگی اجتماعی در نگاه اسلام /8

3. نقش فرهنگ در ایجاد همبستگی اجتماعی

افراد جامعه مانند آجر‌هایی هستند که در یک ساختمان قرار دارند. آنچه این آجرها را در کنار هم نگه‌داشته، ملاط است. درباره انسان‌ها نیز فرهنگ مانند ملاط است. ابونصرفارابی اولین کسی بود که نقش محوری فرهنگ را یاد‌آور شد: 
ارتباط و همبستگی ناشی از تشابه در اخلاق، خوش‌طبعی و اشتراک در لغت و زبان است و در صورتی گسستگی به ‌وجود می ‏آید که افراد در این امور با یکدیگر تباین داشته باشند.

(ابونصر فارابی، 1991م: 155.)
پارسونز، از دانشمندان غربی نیز بر نقش فرهنگ تأکید کرده و معتقد است: 
این فرهنگ است که از گذر هنجارها، ارزش‌ها، آرمان‌ها و ایدئولوژی‌هایی که به کنشگران اجتماعی پیشنهاد یا تحمیل می‌کند، برایشان انگیزه و آمادگی ذهنی برای کنش را فراهم می‏ نماید.

(گی روشه، 1376: 82 )
وی فرهنگ را نیروی مهمی می ‏انگاشت که عناصر گوناگون جهان اجتماعی یا به تعبیر خودش، نظام اجتماعی را به هم پیوند می‏ دهد.(جورج ریتزر: ‏138.)

 به دیگر سخن، فرهنگ، میانجی کنش متقابل میان کنشگران است و شخصیت و نظام اجتماعی را با هم ترکیب می‏ کند. فرهنگ این خاصیت ویژه را دارد که کم و بیش می‏ تواند بخشی از نظام‌های دیگر باشد. بدین‌سان که فرهنگ در نظام اجتماعی، به‌صورت هنجارها و ارزش‌ها تجسم می ‏یابد و در نظام شخصیتی، ملکه ذهن کنشگران می ‏شود.(همان)

 فرهنگ، نظام الگودار و سامان‏مندی است که هدف‌های جهت ‏گیری کنشگران، جنبه‏ های نظام شخصیتی و الگوهای نهادمند نظام اجتماعی را دربرمی ‏گیرد.

(همان: 139)
فرهنگ نیز برای تداوم و بقای خود از دو ساز و کار بهره می‌گیرد:

  الف) فرآیند اجتماعی شدن یا جامعه‏ پذیری از راه آموزش قوانین، مقررات، آیین‏ ها و آداب و سنن و نظارت اجتماعی بر حسن اجرای آن ها

 (ابوالحسن تنهایی، 1371: 156 و 157.)
از طریق فرآیند اجتماعی، الگوهای فرهنگی، یعنی ارزش‌ها، باورها، زبان و نمادهای دیگر، در نظام شخصیت درونی می‌شود و «در یک فراگرد اجتماعی شدنِ موفق، ارزش‌ها و هنجارها، ملکه ذهن می‏ شوند و به ‌صورت بخشی از وجود کنشگران یا وجدان آن ها در می‌آیند. در نتیجه این فراگرد، کنشگران، ضمن دنبال کردن منافعشان به مصالح کل نظام خدمت می‌کنند».

 (نظریه جامعه‌شناسی در دوران معاصر، ص‏136.)

ب) سازوکارهای کنترل اجتماعی، خط دوم دفاع از نظام را تشکیل می‌دهد. در میان نظام‌های کنترل اجتماعی، نظامی بهتر است که نظارت اجتماعی در آن ، مردمی‌تر و غیر رسمی‌تر باشد. بنابراین، زیاده‌روی در بهره‌مندی از نظام کنترل اجتماعی رسمی، برای همبستگی اجتماعی زیان‌بار است و جامعه آسیب ‌می‌بیند. 

جورج ریترز در این ‌باره، بر این باور است: 
نظام اجتماعی انعطاف‌پذیر از نظام زودرنجی که تاب هیچ‌گونه کج‌روی را ندارد، نیرومندتر است. یک نظام اجتماعی باید فرصت‌های گسترده‌ای را برای اعضایش فراهم کند تا شخصیت‌های گوناگون بتوانند بدون تهدید یک‌پارچگی نظام، ابراز وجود کنند.   (همان: ۱۳۷)

4. نقش احساسات ملی و پیوند‌های نژادی و خویشاوندی در ایجاد همبستگی اجتماعی

بر اساس نظر ابن خلدون، پیوندهای قومی در همبستگی اجتماعی و صعود و سقوط ملت‌ها نقش ویژه‌ای دارد که آن ها را برمی‌شماریم:

 الف) همبستگی بر اثر نزدیکی در مکان و محل زندگی

در روایت‌های گوناگون، بر حق همسایه و لزوم حسن سلوک با همسایه اشاره شده است.

 (ر.ک: محمد بن یعقوب کلینی، 1365 : 666)

 «همبستگی اجتماعی، با پیوند با همسایگان و ارتباط در سایه اشتراک در منزل و در مرحله بعد، در سایه اشتراک در کوچه و به دنبال آن، اشتراک در کوی و سپس محله به‌ وجود می‏ آید.»

( کتاب آراءِ اهل المدینة الفاضلة، ص 156.)

هر قدر همسایگان بیشتر به هم کمک کنند، به همان مقدار همبستگی و وفاق در آن اجتماع محکم‌تر است. در اسلام بر لزوم مراعات حق همسایه بسیار تأکید شده است.

  از امام صادق(ع) چنین نقل شده است: 

«خوب همسایه‌داری، روزی انسان را زیاد می‌کند».

 عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: حُسْنُ الْجِوارِ یَزِیدُ فِی الرِّزْقِ، (کافی، ج2: 666).
در روایت دیگر از رسول الله صلی الله علیه و آله نقل شده است: 
هرکس به خدا و روز رستاخیز ایمان دارد، نباید به همسایه‌اش آزار برساند.

 عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: جَاءَتْ فَاطِمَةُ(س) تَشْکُو إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله بَعْضَ أَمْرِهَا فَأَعْطَاهَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله کُرَیْسَةً وَ قَالَ تَعَلَّمِی مَا فِیهَا فَإِذَا فِیهَا مَنْ کَانَ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ فَلَا یُؤْذِی جَارَة ُ،    (همان: 667).
و همچنین از امام صادق(ع) و رسول الله صلی الله علیه و آله نقل شده است که نیکویی در همسایه‌داری، عمر را طولانی می‌کند و سبب آبادانی کشور می‌شود.

َعنْ أَبِی مَسْعُودٍ قَالَ قَالَ لِی أَبُو عَبْدِاللَّهِ(ع) حُسْنُ الْجِوَارِ زِیَادَةٌ فِی الْأَعْمَارِ وَ عِمَارَةُ الدِّیَارِ؛ عَنِ الْحَکَمِ الْخَیَّاطِِ قَالَ قَالَ أَبُوعَبْدِاللَّهِ(ع) حُسْنُ الْجِوَارِ یَعْمُرُ الدِّیَارَ وَ یَزِیدُ فِی الْأَعْمَارِ.
عَنْ أَبِی عَبْدِاللَّهِ(ع) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله حُسْنُ الْجِوَارِ یَعْمُرُ الدِّیَارَ،

  (همان: 668)

 روشن است که یکی از جنبه‌های آبادانی کشور، همبستگی اجتماعی است. ازاین‌رو، کشوری که از نظر اجتماعی گسیخته است، نمی‌تواند آباد باشد.

 ادامه دارد... 

@amotahar